Quantcast
Channel: Fundasaun Mahein
Viewing all 494 articles
Browse latest View live

Trafiku Droga: tanbasa Alfândega la detekta no eskapa husi fronteira?

$
0
0

Foto Internet: customs_control

Iha loron 29 Maiu 2019 Alfândega Postu Mota-Ain Atambua – Indonézia nian kaptura Timor-oan na’in rua (fen-laen) hafoin ultrapasa tiha fronteira no kontrolu Alfândega Batugade – Timor-Leste nian. Tanba lori substansia droga balu ne’ebé kontein iha makina imprime ida nia laran ho tipu MDMA ka Ecstasy ho kuantidade 1861 grama.

Iha loron tuir mai PNTL kaptura mos suspeitu na’in tolu seluk JB, M no J ho nasionalidade Filipina iha Dili loron 30 Maiu 2019 nu’udar na’in ba substansia hirak ne’e. Suspeitu JB mos nu’udar na’in ba kompañia JVK International Movers hanesan Customs Broker ka intermidiariu ba prosesu desalfandegamentu iha atividade importasaun no esportasaun nian. Durante inkeritu nia laran suspeitu JB hatete ba autoridade seguransa Timor-oan katak nia hatama droga liu husi aero portu Dili ba dala-lima ona no ikus liu hatama iha fulan Marsu 2019. Substansia hirak ne’e nia objetivu ba Indonézia no utiliza ninia funsionariu hodi lori sai substansia hirak ne’e, ne’ebé hetan aprensaun iha fronteira husi autoridade seguransa Indonézia.

Tanbasa Alfândega Batugade la detekta? Tuir regra normal kualker sasan sira ne’ebe tama sai iha teritoriu nasional tenke submete ba inspesaun Alfândega nian liu husi sistema seguransa X-Ray no inspesaun fizika. Mekanismu sira nune’e estabelese ona iha postu integradu sira fronteira terestre, aero portu no portu ne’ebé opera husi Alfândega ka Autoridade Aduaneiru.

Nune’e tuir Standard Operating Procedure (SOP) ne’ebé aplika iha Alfandega ka Autoridade Aduaneiru ba sasan sira ne’ebe tama-sai, primeiru tenke hatama ba X-Ray hodi halo Scan no segundu tenke halo inspesaun fizika. Enkuantu la identifika risku ka ameasa ruma siginifika sasan refere pasa iha prosesu identifikasaun. Maibe bainhira iha prosesu Scan iha makina X-Ray identifika iha risku ka ameasa ruma tenke submete ba inspesaun fizika hodi konfirma objetu refere.

Relasiona ho kazu Timor-oan na’in rua (fen-laen) ne’ebé lori substansia balu deskonfia nu’udar droga ne’ebé hatama iha makina imprime ida nia laran no liu iha kontrolu Alfândega fronteira Batugade Timor-Leste nian. Serake sistema seguransa ka makina X-Ray iha tempu ne’eba avaria? Ka pesoal Alfândega Batugade ne’ebé turnu iha tempu ne’eba la halo identifikasaun ka la detekta iha sistema seguransa X-Ray nian?

Fundasaun Mahein (FM) nia observasaun nota makina imprime ne’ebé suspeitu sira lori bainhira to’o iha Postu Integradu Batugade prosede kedas ba identifikasaun iha sistema seguransa X-Ray Alfândega nian. Nune’e identifika katak iha objetu balu ne’ebé presiza inspesaun fizika. Maibe pesoal Alfandega ne’ebé destaka iha tempu ne’eba la hala’o tuir SOP ne’ebé aplika iha Alfândega no objetu ne’ebe makina X-Ray akuza la submete ba inspesaun fizika hodi halo identifikasaun lolos.

FM mos nota katak fallansu ida ne’e la’os deit iha fronteira Batugade maibe hahu kedas husi aero portu Dili. Iha ne’ebé JB hatama droga ho tipu MDMA ka Ecstasy ba dala-lima ona no eskapa husi kontrolu Alfândega nian. Monitorizasaun FM nian iha aero portu Dili identifika katak kontrolu husi Alfândega seidauk rigor no tuir SOP ne’ebé estabelese ona. Portantu sistema seguransa ka makina X-Ray ne’ebé monta iha ne’eba atu halo inspesaun ba sasan kargo sira la utiliza ho masimu no dalabalu pesoal Alfândega sira abandona. Nune’e mos iha odamatan ne’ebé utiliza ba pasajeiru sira la ho tratamentu ne’ebé rigor husi pesoal Alfândega sira bainhira pasajeiru sira tama no sai.

Lakunas sira ne’ebé identifika iha leten ne’e nu’udar opurtunidade ba krime organizadu kontinua explora no utiliza Timor-Leste hanesan tranzitu ka pasajen ba Nasaun distinasaun. Situasaun ida ne’e hetok sai a’at liu tan iha tinan hirak ikus ne’e no eskapa husi kontrolu Alfândega nian. Ka pesoal Alfândega sira rekruta ona husi krime organizadu?

Ikus liu, atu hadia fallansu hirak ne’e presiza inspesaun integradu no investigasaun husi orgaun sira Estadu nian ne’ebé toma-konta iha kontrolu fronteirisu, portu no aero portu iha sistema integradu seguransa nasional nian no ho reforma ida iha Alfândega.


Adeus Asuwa’in Samba Sembilan

$
0
0

Foto – Tatoli, 2019

Jaime Ribeiro kuiñesidu liu ho kodigu Samba Sembilan iha funu laran durante tinan 24, tan kilat ne’ebé nia lori no tiru ho deit bala musan ida oho inimigu na’in sia dala-ida. Samba Sembilan ninia partisipasaun iha luta hahu rekruta hanesan milisia FALINTIL ho idade 17, sai membru no komandante FALIINTIL nian hanesan segundu komandante rejiaun no kolaborador rejiaun III nian. Nune’e mos estabelese rede klandestina sira ka kaixa komandu luta nian iha Ainaro, Zumalai-Suai, Bobonaro, Dili fatin sira seluk no Komandante Samba Sembilan hanesan protetor ba rede klandestina hirak ne’e.

Luta ida ne’e la para deit iha libertasaun patria maibe kontinua fó nia kontribuisaun iha tempu ukun-an nian. Iha ne’ebé Komandante Samba Sembilan kontinua sai hanesan protetor ba prinsipiu no valores demokrasia no direitus umanus ne’ebé defende nanis ona.

Simu fulan Jullu 2019 no dadersan kalohan nakukun taka metin Dili, udan neneik hanoin katak tempu udan nia rohan no simu tempu bai-loron, teki-teki lia tatoli oin seluk. Rona katak Komandante Samba Sembilan husik lia tatoli ikus liu ona ba nia maluk girileiru sira, familia no nia povu.

Rona lia tatoli ikus ne’e, Fundasaun Mahein hanoin hikas tinan sanolu liu ba, bainhira organizasaun ne’e atu harii iha tinan 2009. Fundasaun Mahein sente lakon tebes aswa’in ida ne’ebé sai hanesan mahon no nian protetor. Saudozu Komandante Ular Rihik no girileiru sira seluk-tan, inklui mos Saudozu Komandante Samba Sembilan hanesan girileiru ida ne’ebé altura ne’eba fó nia opiniaun no apoiu moral hodi harii Fundasaun Mahein no existe to’o ohin loron.

Saudozu Komandante Samba Sembilan hanesan protetor no hanesan inspirador ba foin sa’e sira kona-bá unidade nasional no interese sira Estadu nian tenke tau a’as liu interese sira seluk. Hanesan Saudozu Samba Sembilan hatete “labele odiu, labele vigansa, polítika la’os odiu vigansa, maibe oinsa ita hotu hamutuk nune’e tenke la’o ba oin”. Nu’udar mensajen ikus liu bainhira simu kondekorasaun husi Prezidente Repúblika iha tinan 2018 no durante empase polítika.

Tempu la’o daudauk, neineik ho neineik girileiru FALINTIL sira komesa lakon husi ita nia leet. Gerileiru FALINTIL nia moris ho kondisaun saúde ne’ebé ladun hetan atensaun diak, traumatiku, balu presiza halo operasaun ba bala musan ne’ebé sei iha sira nia isin, no moras komplikasaun seluk nu’udar konsekuensia husi funu nian.

Ida ne’e situasaun ka realidade ne’ebé daudaun ne’e eis-girileiru sira hasoru no Saudozu Komandante Samba Sembilan nia mate no eis-girileiru sira seluk ne’ebé mate depois ukun-an hanesan xamada ida ba Estadu hodi kumpri nia obrigasaun tuir Konstitusaun nia haruka. Liu-liu tratamentu eis-girileiru FALINTIL sira ne’ebé sakrifika ona sira nia moris ba libertasaun Timor-Leste.

Ikus liu Fundasaun Mahein sujere Estadu tenke tau matan espesial ba eis-girileiru FALINTIL sira nia moris. Katak la’os kondekora deit sira maibe tratamentu ida integradu iha moris loron-loron nian, fornese medical check-up ka kontrola rutina ba sira nia saúde.

Komandante Samba Sembilan, buat ne’ebé ita boot defende sei la monu leet deit no jerasaun tuir mai sei hakat tuir dalan ne’ebé hatudu iha rai doben ne’ebé ita booot defende no ita boot nia mensajen ikus ne’e.

Adeus Asuwa’in Samba Sembilan no deskansa ho hakmatek!

KPK Hahu Utiliza Sala nia Kompetensia ho Agresaun Fizika

$
0
0

Foto-Fundasaun Mahein

Iha loron 07 Jullu 2019 Fundasaun Mahein (FM) simu keixa ida kona-bá atetude membru Konsellu Polisiamentu Komunitariu (KPK) hasoru komunidade iha Suku Manleuna-Dili. Tuir kronolojia iha loron domingu dadersan vitima inisial “LdS” ho motor tula nia fen ba servisu iha Timor Plaza no bainhira fila husi Timor Plaza, membru KPK balun ne’ebé hamriik hela estrada area Manleuna` halo pasa revista (husu kartaun identifikasaun), hakilar trata no halo agresaun fiziku hasoru vitima ne’ebé rezulta kanek iha ulun, bobu iha kotuk laran no ain tuban tanba baku ho stick. Kazu ne’e vitima hato’o ona keixa ba PNTL no Ministeriu Públiku.

Foto – Fundasaun Mahein

Atu antesipa kazu sira nune’e, FM aviza ona iha artigu dahuluk kona-bá patrullamentu KPK ho Ofisiál Polísia Suku (OPS) “benefisiu no risku mos”. Risku tanba posibilidade KPK utiliza sala ninia autoridade no efeitu seluk ba komunidade. Tanba servisu sira nune’e la’os kompetensia KPK nian.

Tuir Matadalan KPK nian define KPK maka forum ka mekanizmu ne’ebé polisia no komunidade bele tuur hamutuk hodi deskuti, prevene no rezolve problema balun ne’ebé mosu iha suku laran. Liu husi halo identifikasaun no prevensaun, nomos negosiasaun no mediasaun. Prezensa KPK haforsa liutan estrutura Konsellu Suku hodi hametin seguransa públiku no promove koezaun sosial. Nune’e membru KPK sira nia atuasaun tenke hala’o tuir norma ka matadalan KPK nian (Matadalan KPK-2015).

Portantu, FM nia monitorizasaun iha Kapital Dili, membru KPK sira halo fali atividade polisial nian hanesan patrullamentu, pasa revista (check point), kapturasaun, uza forsa no ekipamentu seguransa hanesan stick. Kompetensia sira nune’e no ekipamentu seguransa autoridade polisial no seguransa deit maka bele iha no tuir Lei sira maka bele utiliza.

Nune’e KPK hanesan servisu voluntariu ne’ebé iha suku no ninia kompetensia limite deit ba identifikasaun no prevensaun, negosiasaun no mediasaun ba problema sira iha komunidade. Tanba KPK nian prezensa hanesan servisu voluntariu suku nian hodi tulun komunidade, identifika komunidade nia problema no hato’o ba lideransa suku nian hodi rezolve no refere kazu ba institusaun ka organizasaun relevante sira hodi responde.

Kazu Manleuna-Dili ejije Komandu PNTL no parseiru dezenvolvimentu sira ne’ebé daudaun ne’e suporta harii KPK tenke haree fila-fali ninia formasaun no nia atuasaun. Nune’e membru KPK sira nafatin la’o tuir matadalan ne’ebé orienta KPK nia servisu nomos presiza monitorizasaun regular ida ba KPK sira ne’ebé harii ona iha suku.

Konstrusaun Kais Temporariu iha Portu Hera tinan 2010 no nia Prejuizu ba Estadu Timor-Leste

$
0
0

Foto FM Document 2012

Loron 31 Jullu 2019

Iha tinan sia liu ba Governu liu husi Ministériu Defeza no Seguransa – Sekretaria Estadu ba Defeza tau orsamentu hodi halo konstrusaun ba Kais Temporariu ida iha Portu Hera ba FALINTIL-Força de Defesa de Timor-Leste (F-FDTL). Tanba iha tinan 2008 Governu sosa ro rua husi Xina no to’o iha tinan 2010 konstrusaun ba ro refere besik ramata ona no tenke prepara kondisaun hodi simu ro rua ne’e.

Konstrusaun ba obra refere ikus mai sai problema tanba Kais Temporariu ne’e monu tiha ona ka la utiliza no husik hela polêmika. Nune’e asuntu ne’e sai deit konsumu polítika durante tinan sia nia laran duke aprezenta faktu lolos hodi kanaliza tuir ninia dalan.

Iha âmbitu ida ne’e, relatóriu ne’e buka hatene orsamentu hira maka aloka hodi halo konstrusaun ba Kais Temporariu no problema sira iha prosesu aprovizionamentu. Nune’e mos naksalak sira ne’ebé halo Governu tenke selu tan multa ba empreza Lifese Pty. Ltd no ho kustu adisional seluk. Inklui orsamentu seluk ne’ebé Governu aloka hodi halo reparasaun hafoin konstrusaun ba Kais Temporariu ne’e ramata. Ikus liu, total orsamentu ne’ebé Estadu Timor-Leste lakon ba konstrusaun Kais Temporariu ne’e.

Atu hetan informasaun kle’an liu kona-bá asuntu ne’e haree iha kraik ne’e:

( PRESS RELEASE HANEHAN IHA NE’E)

(RELATORIU KOMPLETU HANEHAN IHA NE’E)

João Almeida
Acting Director
Email: almeidamahein@gmail.com
Telemovel: (+670) 77561184
Website: www.fundasaunmahein.org

Aniversariu 44 Loron FALINTIL: Haburas Espritu FALINTIL nian iha Sosiedadade

$
0
0

Foto: F-FDTL

Iha loron 20 Agostu 2019 komemorasaun loron FALINTIL ba dala-44. Komemorasaun ne’e partisipa husi konvidadu internasional sira tantu militar no sivil iha eventu istoriku ne’e. Eventu sira nune’e, bele demonstra mos evolusaun FALINTIL nian hafoin transforma tiha ba F-FDTL. Nune’e partisipasaun sira hanesan ne’e nu’udar konfiansa mutual iha kooperasaun sira ne’ebé durante ne’e la’o.

Ohin FALINTIL halo tinan 44 no kontinua fó iss ba F-FDTL nia dezenvolvimentu, no komemorasaun ne’e mos hatudu katak misaun F-FDTL nian ida maka atu promove valores FALINTIL nian iha dezenvolvimentu militar ida modernu no profesional. Nune’e F-FDTL nia kapasidade sei sai potensia boot ba promosaun paz no seguransa iha mundu.

Uluk FALINTIL hanesan ikan no povu hanesan be – ohin loron FALINTIL no nia transformasaun ba F-FDTL ejije ona kapasidade profesional hodi kumpri ninia misaun defeza ba soberania nasional no salvaguarda ba integridade teritorial. Hodi kumprimenta ba misaun F-FDTL nian, Governu tenke investe iha kapasidade forsa armada nian no lojistika liu husi revizaun ba polítika defeza no militar ne’ebé kontestual.

Iha kontestu ne’e, FALINTIL hanesan instituisaun tuan liu ne’ebé existe no sai defensor ba diretus umanus ba sidadaun tomak atu moris livre no dook husi presaun sira iha rai laran no mos agresaun ka ameasa husi rai liur. Ida ne’e misaun ne’ebé refleta ba instituisaun militar nian no mos ba forsa seguransa. Katak iha tinan 44 liu ba FALINTIL hamriik kaer kro’at hasoru forsa okupantes illegal husi nasaun seluk ne’ebé halo violasaun direitu umanus grave iha Timor-Leste. Signifika katak dalan laiha ba F-FDTL atu kontra; prinsipiu luta ba ukun rasik-an nian maibe tenke sai defensor ba direitus umanus, protesaun ba liberdade no seguransa ba populasaun sira.

Ikus liu, Fundasaun Mahein nia hanoin importante liu ba iha komemorasaun ba dala-44 loron moris FALINTIL 20 Agostu. F-FDTL tenke hamoris hikas prinsipiu sira ne’e defende diretus umanus, fó protesaun, garantia ba liberdade, atu nune’e povu iha konfiansa no moris iha paz no seguru, tuir Kontitusaun no Lei sira nia haruka.

Nune’e iha futuru F-FDTL nia treinamentu presiza buka tuir ain fatin FALINTIL nian hodi mellora kapasidade militar sira nian no iha mentalidade ne’ebé forte atu rezolve problema la’os tatika no operasaun deit maibe oinsa solusaun ba problema ida ne’ebé bele sobreviver.

Selebrasaun Tinan 20 Konsulta Popular: Timor-Leste to’o iha ne’ebé ona?

$
0
0

Foto GPM-2019

Iha tinan rua-nolu liu ba loron Konsulta Popular 30 Agustu 1999 konfirma esforsu luta tinan 24 nian, ho sofrementu oin-oin no soi ho vida hodi to’o iha loron ne’e. Maske iha presaun, teror, ameasa, intimidasaun, tauk no violênsia akontese iha fatin-fatin husi militar no milisia sira. Maibe ida ne’e la teri-netik vontade povu nian hodi hakbesik-an ba sentru votasaun hodi fó sira nia votu.

Selebrasaun ne’e akontese mai husi unidade Timor-oan sira nian iha rai laran no rai liur durante luta ba libertasaun nasional no konta ho apoiu sira solidaridade povu tomak iha mundu rai klaran nian. Nune’e dudu Nasoens Unidas liu husi misaun UNAMET nian organiza konsulta ida ne’e. Loron 4 Setembru 1999 Nasoens Unidas fo sai rezultadu konsulta popular no povu maioria la simu autonomia.

Situasaun iha teritoriu tomak hetok sai perigu liu tan, violênsia, sunu, estragus husi militar no milisia sira. Situasaun ida ne’e ejije intervensaun husi forsa multinasional ka INTERFET ne’ebé lidera husi Australia iha loron 20 Setembru 1999. Timor-oan sira ne’ebé fo apoiu ba autonomia haketak-an tiha ba Timor Osidental hamutuk ho Repúblika Indonézia.

Tinan rua-nolu liu tiha 30 Agustu 2019 Estadu Timor-Leste selebra loron importante ne’e ho tema “Husi Akudesan ba Rekonsiliasaun, Rekonstrusaun, no Dezenvolvimentu Nasional”. Tema ida ne’e refleta esforsu Timor-oan nian durante tinan rua-nolu nia laran, katak la fasil atu haluha sofrementu sira ne’e no ejije nafatin justisa maibe konsege harii hikas relasaun diak entre Estadu Timor-Leste ho Indonézia.

Iha selebrasaun ne’e mos refleta prosesu harii Estadu no esforsu sira hodi hametin Institusaun sira Estadu nian. Katak prosesu ne’e ejije Estadu iha obrigasaun atu garante direitu, liberdade no seguransa ba nia sidadaun sira. Nune’e mos moris amigavel ho rai viziñu sira no iha rejiaun, nomos kontribuisaun Timor-Leste nian ba promosaun paz no seguransa mundial.

Nota mos katak durante tinan rua-nolu nia laran hafoin Konsulta Popular, Timor-Leste hahu dezenvolve daudaun ona no prova sira hatudu involvimentu iha asuntu sira rejional no global hanesan promotor ba grupu g7+ne’ebé involve Estadu frazil sira husi kontenente sira iha Azia no Afrika, Pasifika no Caribbean. Timor-Leste mantein nia komprimisiu hodi adere ba ASEAN, prepara adesaun ba Commonwealth no observador ba Pasific Island Forum. Nomos Timor-Leste membru ba Asian Regional Forum, membru CPLP no ONU.

Timor-Leste buka nafatin hametin relasaun no haluan kooperasaun ho parseiru estratéjiku sira. Nune’e mos promove rezolusaun pasifika ba disputa sira no dialogu hodi hetan solun ba problema sira tuir regra no prinsipiu internasional sira nia haruka.

Selebrasaun ida ne’e hanesan momentu istoriku hodi justifika mekanismu diplomasia, dialogu no rezolusaun pasifika ba disputa sira. Iha ne’ebé Timor-Leste ho nia viziñu Australia sei selebra mos esforsu susesu Nasaun rua nian kona-bá Ratifikasaun Tratadu ba Fronteira Marítima iha loron 30 Agustu 2019.

Ikus liu, esforsu tinan rua-nolu nian la’os fasil no buat ki’ik ida, no Timor-Leste atinjia ona buat barak. Maibe ejijensia kona-bá bem estar povu nian kontinua dezafia esforsu Estadu nian hodi responda ba ejijensia ne’e, hanesan problema sosial-kultural, ekonomia, polítika no justisa.

Viva Povo Timor-Leste e a Luta Continua!

Iregularidade iha Servisu Migrasaun no nia Impaktu sira

$
0
0

Foto Fundasaun Mhaein 2016

Loron 17 Setembru 2019

Servisu Migrasaun hanesan servisu seguransa ida ne’ebé diretamente subordinadu ba Ministériu Interior, iha kuadru polítika seguransa interna no iha termu sira lei migrasaun no azilu, iha objetivu fundamental kontrola sirkulasaun ema nian iha fronteira, hela no atividade ema rai-liur sira nian iha teritoriu nasional.

Relasiona ho atuasaun Servisu Migrasaun nian iha teritoriu nasional liu-liu iha postu fronteira, aeroportu no portu. Monitorizasaun Fundasaun Mahein (FM) nian identifika
iha relatóriu ne’e kona-bá problema sira iha separasaun no periodu tranzitoriu iha Servisu Migrasaun nian, iregularidade sira, transferensia urjente pesoal Servisu Migrasaun no nia impaktu sira.

Atu hetan informasaun kle’an liu kona-bá asuntu ne’e haree iha kraik ne’e:

( PRESS RELEASE HANEHAN IHA NE’E)

( RELATORIU KOMPLETU HANEHAN IHA NE’E)

João Almeida
Acting Director
Email: almeidamahein@gmail.com
Telemovel: (+670) 77561184
Website: www.fundasaunmahein.org

Loron Proklamasaun Independensia ba Dala- 44: Saida maka ukun-na’in sira tenke refleta?

$
0
0

Foto: Fundasaun Mahein

Komemorasaun Proklamasaun Independensia Timor-Leste nian ba dala-44 loron 28 Novembru 2019 ne’e, hanesan momentu reflesaun ba estabilidade nasionál no dezenvolvimentu. Kestaun importante sira ne’ebé presiza refleta maka, libertasaun povu sei dook entre mehi no realidade. Kestaun sira ne’ebé relasiona ho estabilidade polítika interna, dezenvolvimentu ekonomia ne’ebé la’o neneik no violênsia sira ne’ebé akontese iha kapital nasaun nian no munisipiu sira. Ida ne’e kontribui ba presepsaun ne’ebé konsidera Timor-Leste hanesan Estadu frajil no empase polítika ne’ebé la’o tinan rua ona refleta ho presepsaun sira ne’e no Timor-Leste hakiduk tan ba kotuk iha nia dezenvolvimentu.

Empase polítika ne’ebe hahu iha tinan 2017 to’o ohin loron situasaun polítika ne’e seidauk hetan solusaun. Ida ne’e refleta ba “ego” elite sira nian no halo funsionamentu normal institusaun Estadu nian tuir deit elite sira nian “ego” katak Timor-Leste inves hametin institusaun Estadu sira nian tuir Konstituisaun no Lei maibe buat sira ne’e la funsiona tanba deit interese elite sira nian. Iha ne’e hanesan temi liu daudauk ne’e katak komemorasaun ne’e hanesan reflesaun ida, entau tenke husik tiha “ego” no hatuur hikas komunikasaun no dialogu entre elite sira.

Istoria barak husi esperiensia pasadu iha prosesu luta nian iha ai-laran dezentedementu sira rezolve ho dialogu. Lisaun sira ne’e tenke valoriza iha era ukun an nia mos. Tanba lisaun sira kona-bá konflitu polítiku ne’ebé sai tiha ona impedementu ba susesaun libertasaun povu. La iha susesaun Governasaun desde restaurasaun independensia no formasaun Governu ba dala-ualu ona husi prosesu eleisaun lima. Lisaun sira anterior leno hela katak, ukun sira ne’e liu deit tinan rua nakdoko tamba dezentendementu politika entre elite sira, no solusaun balun aplika reestruturasaun Governu, formasaun foun ba Governu no to’o iha eleisaun antesipada. Maibe ambisaun elite sira ho interese partidu nian kontinua influensia desizaun polítika Estadu nian hodi impede tiha dezenvolvimentu no moris diak povu nian.

Buat ne’ebé presiza tau atensaun, despeza Estadu nian kada tinan aumenta, liu husi orsamentu Estadu nian hasai liu billaun sanolu resin husi fundu mina rai maibe povu kontinua halerik kualidade edukasaun, falta aimoruk no fasilidade saúde, menus kampu traballu, produsaun agrikola minimu, no dependensia ba importasaun maka’as liu tan.
Ikus liu, FM sujere pontu rua ba reflesaun loron Proklamasaun Independensia nian maka dialogu entre elite sira hodi hakotu empase polítika ne’e no hametin funsionamentu institusaun sira Estadu nian hodi servi ba povu no hasai povu husi kiak no mukit.


Époka Violênsia ho Medida Prevensaun

$
0
0

Foto-Catherine Elizabeth Arthur, 2012

Loron 20 Dezembru 2019

Iha periodu sira ferias no selebrasaun loron boot sira, violênsia no asaltu malu iha bairu no dalan públiku ne’ebé liga ho eis Grupu Arte Marsiais (GAM), grupu organizadu no problema sira seluk sai tiha ona époka violênsia ida ne’ebé preokupante tebes iha komunidade. Ezemplu ida ne’ebé Fundasaun Mahein (FM) nota iha tempu ferias sira hanesan Finadu, Natal no Tinan Foun sempre mosu violênsia.

Iha tempu ka hanesan époka violênsia ne’ebé temi liu daudauk ne’e, formas violênsia sira ne’ebé akontese maka entre eis GAM sira, grupu organizadu no asaltu insidental sira. Fator balu ne’ebé sai hanesan kauza ba violênsia iha époka sira ne’e maka problema partikular sira no influensia to’o iha grupu ne’ebé sira koloka-an ba, nomos alkol no tua.

Atu hetan informasaun kle’an liu kona-bá asuntu ne’e haree iha kraik ne’e:

( PRESS RELEASE HANEHAN IHA NE’E)

( RELATORIU KOMPLETU HANEHAN IHA NE’E)

João Almeida
Acting Director
Email: almeidamahein@gmail.com
Telemovel: (+670) 77561184
Website: www.fundasaunmahein.org

Impase Politika Ignora Prosesu Nomeasaun ba Kargu CEMG no Vice-CEMG F-FDTL

$
0
0

Foto-Fundasaun Mahein (FM)

Loron 31 Janeiru 2020

Hafoin liu tiha luta naruk, loron 2 Fevereiru 2001 hanesan loron transformasaun FALINTIL ba FALINTIL-Forças de Defesa de Timor-Leste (F-FDTL) no kria husi Regulamentu UNTAET (UNTAET/REG/2001) loron 31 Janeiru 2001 no loron 2 Fevereiru 2020 komemora ba dala sanolu resin-sia (2 Fevereiru 2001 – 2 Fevereiru 2020). Iha komemorasaun ba dala sanolu resin-sia ida ne’e Fundasaun Mahein (FM) hakarak kontribui mos hanoin balu liga ho nomeasaun no exonerasaun ba lideransa ka kargu sira a’as liu iha F-FDTL. Hanesan Komandante Em-Chefe FALINTIL Xanana Gusmão hatete “iha funu laran nomeasaun no exonerasaun ba komandante sira inimigu maka sei determina, komandante ida mate soldadu seluk troka”. Iha tempu ukun-an, Konstitusaun no Lei maka regula kona-bá nomeasaun no exonerasaun ba komandante sira, hanesan Chefe do Estado Maior General (CEMG) no Vice-Chefe do Estado Maior General (Vice-CEMG) FALINTIL-Forças de Defesa de Timor-Leste (F-FDTL).

Nune’e, relatóriu ne’e halo análiza kona-bá nomeasaun no exonerasaun ba kargu sira iha ierárkia F-FDTL partikularmente mandatu ba kargu CEMG no Vice-CEMG. Iha sirkuntansia ida ne’e, mandatu Major General Lere Anan Timur nu’udar CEMG no Brigadeiro General Falur Rate Laek nu’udar Vice-CEMG F-FDTL ramata ona iha fulan Outobru 2019. Situasaun ne’ebé temi liu daudauk ne’e husik kargu CEMG no Vice-CEMG iha ierárkia F-FDTL nian kontinua iha situasaun inserteza no interinidade.

Atu hetan informasaun kle’an liu kona-bá asuntu ne’e haree iha kraik ne’e:

(PRESS RELEASE HANEHAN IHA NE’E)

(RELATORIU KOMPLETU HANEHAN IHA NE’E)

João Almeida
Acting Director
Email: almeidamahein@gmail.com
Telemovel: (+670) 77561184
Website: www.fundasaunmahein.org

Nova Zelândia no Rekuza Sentimentu Tauk

$
0
0

Foto: Flag-Pins-Timor-Leste-New-Zealand_600x600

Fundasaun Mahein (FM) selebra ho Nasaun sira hotu ba evakuasaun seguru ba estudante Timoroan 17 husi sentru coronavírus iha Wuhan, Xina, ba Nova Zelândia no hakarak hato’o agradesimentu profunda ba Nova Zelândia; Ida ne’e ezemplu importante kona-bá oinsa sai vizinu ne’ebé diak.

Asaun Nova Zelândia, hodi aseita la’os deit extende ninia esforsu evakuasaun no karantina ba sidadaun sira alem de ninia rasik–inklui la’os Timor-Leste deit maibe Nasaun sira seluk kiak ba rekursu hanesan Papua Nova Guiné, Fiji, Samoa no Tonga – hanesan mos ezemplu ida empresionante ba umanidade kona-bá sentimentu tauk. Relata katak estudante sira iha Wuhan komesa menus ba hahan nomos Timor-Leste rasik falta rekursu hodi evakua no tau iha karantina ho seguru, semana ikus ne’e sai hanesan maratona ba lider Timoroan husu asistensia husi governu oin-oin, hotu-hotu rekuza; husi Pequim ba Sanghai no dala balun ba Bali ne’ebé rekuza tanba presaun husi setor turizmu. Sira ne’e hotu destaka ona katak Governu Nova Zelândia hatudu ninia laran-luak bainhira halo ida ne’e–ho nune’e, hanesan hakat boot ida ba oin iha kooperasaun bilateral entre Nasaun rua ne’e.

Saida maka FM fó atensaun ne’e la’os totalmente gava Nova Zelândia – ba buat hotu ne’ebé Nova Zelândia halo merese elojia ba ninia asaun daudaun ne’e, istoria entre nasaun rua ne’e komplikadu tebes ba ida ne’e–maibe jestu ne’e serve hanesan atu fó hanoin ba ita nia ema no ba ita nia lider sira katak ida ne’e hanesan umanidade, la’os sentimentu tauk, ne’ebé sempre mantein Timor-Leste seguru. Durante Timor-Leste luta ba independensia, mudansa importante akontese ona bainhira individu sira no nasaun sira komesa apoiu ita nia Nasaun nia direitu ba liberdade no hili umanidade duke tauk ba odiu husi Indonesia; semana ne’e, Timor-Leste hala’o ho espíritu hanesan bainhira haruka ofisiais PNTL na’in 4 (Polícia Nacional Timor-Leste) iha misaun manutensaun paz Nasoes Unidas nian ba Sudaun Sul.

Maske nune’e, bainhira Governu husu apoiu hodi asegura nia sidadaun husi Wuhan ho seguru, Timor-Leste iha dezastre ida hodi impede titular sira ba pasaporte Xineza–la hare ba sira mai husi ne’ebé–inves ema sira ne’ebé foin ba Xina: polítika ne’ebé la efikaz no husi sentimentu tauk ne’ebé FM fó alerta ona. Felizmente, ida ne’e hadia lalais ona. Entretantu, ho coronavírus imposivel kontein iha tempu badak, no ho ameasa úniku ne’ebé reprezenta Timor-Leste nia sistema saúde ne’ebé frajil, imposível ida ne’e sai teste ikus ba ita. Iha loron sira tuir mai, FM husu hanoin hikas buat diak ne’ebé hatudu ona husi Nova Zelândia hodi evakua estudante 17 husi Wuhan no rekuza sentimentu tauk hodi determina ita nia desizaun. Tauk nunka halo ita sai forte.

Impase Polítika Atual: A Minha Derrota é Problema do Estado

$
0
0

Foto: Tatoli Agência Noticiosa de Timor-Leste

Uluk iha funu laran interese aas liu ne’ebé lider sira defende maka prontu sakrifika nia vida ba libertasaun patria no povu. Hanesan Prezidente Nicolao Lobato hatete “A última bala é a minha vitória”. Signifika katak povu no nasaun maka interese aas liu hodi lider sira tenke sakrifika nian vida. Iha era independensia ne’e, ukun na’in sira fila liafuan ne’e ho nune’e “A minha derrota é problema do estado”. Liafuan ne’e refleta ba impase polítika ne’ebé oferese husi ukun na’in sira daudaun ne’e no iha dalan sei tula hikas ba povu nia leten hodi solusiona, hanesan akontese ona iha tinan 2018.

Dialogu Prezidente Repúbliku ho lider nasional sira iha loron 10 Fevereiru 2020 demonstra preokupasaun kle’an kona-bá impase polítika ne’ebé la’o. Wainhira deputadu sira lahusik proposta Lei Orsamentu Jeral Estadu (OJE) 2020 liu iha Parlamentu Nasional, responsabilidade ne’ebé Prezidente Repúblika tenke asume maka tenke rona partidu politiku sira asentu iha parlamentu no Konsellu Estadu antes toma dezisaun tuir nia kompetênsia. Infelizmente seidauk iha reuniaun Konsellu Estadu, dialogu lider nasional sira hanesan Ramos Horta, Mari Alkatiri, Taur Matan Ruak, Lú-Olo, Lere Anan Timur no Roque Rodrigues no Xanana Gusmão la marka prezensa iha dialogu ne’e. Prezidente Repúblika anunsia pontu tolu husi dialogu ne’e.

Pontu tolu ne’ebé Prezidente Repúblika anunsia; ida, eleisaun antesipada rekursu ikus liu, rua, husu ba partidu polítiku sira ne’ebé iha asentu parlementar atu halo movimentu polítiku hodi dezeñu sira nia opiniaun no hakarak oinsa maka bele hetan solusaun ba impase polítika, tolu, Taur Matan Ruak sei mantein nafatin Primeiru-Ministru ba VIII Governu to’o hetan solusaun ba impase polítika ne’e. Husi ida ne’e hatudu katak lider sira kontinua dada-naruk impasse ne’e, iha oras ne’ebé povu prezisa Estadu nia intervensaun ba sira nia problema. Impase polítika ne’e sai ona hanesan “oferta polítika” ida ne’ebé ukun na’in sira diskute kona-bá fahe ukun.

Lider rezistensia sira nia luta iha ai-laran liu husi estratéjia oin-oin hodi manan funu, no esperiensia ne’ebé sira aprende husi nia funumaluk sira. Hanesan lider FALINTIL sempre hatete uluk iha ai-laran ita “aprende funu iha funu laran”, no sira treinadu ho ida ne’e. Impase polítika atual, no ukun iha eis lider FALINTIL sira nia liman. Lu-olo, Taur Matan Ruak no Xanana Gusmão sira hotu mai husi FALINTIL. Prezidente Repúblika Fransisco Guterres “Lú-Olo” no Primeiru-Ministru Taur Matan Ruak ema ne’ebé uluk iha FALINTIL no kaer komandu, sira na’in rua sai Prezidente Repúblika no Primeiru-Ministru tanba ho suporta husi Xanana Gusmão. Iha rezistensia Xanana Gusmão hanesan Comandante Em Chefe das FALINTIL ne’ebé kaer ukun politiku no militár, no nia influênsia kontinua iha faze konstrusaun Estadu.

Impase polítika ida ne’e mos nia kauza mai husi prosesu tranzisaun nian, iha dalan ne’ebé lahanesan husi lider sira. Xanana Gusmão hanesan Comandante Em Chefe das FALINTIL iha tempu rezistensia nian ne’ebé lori funu ne’e to’o ramata. Iha era ukun-an halo tranzisaun ida hodi hamosu lider jerasaun foun hodi kaer estafeta ukun, Xanana Gusmão halo ona ida ne’e iha tinan 2000 no 2015, husik nia kargu Primeiru-Ministru ba jerasaun foun ne’ebé mai husi kuadru FRETILIN nian, maibe iha eleisaun 2017 tranzisaun ne’e la kontinua. Formasaun VII Governu husi Koligasaun Minoria FRETILIN ho PD simu posse la’o la to’o rohan hahu ho impase, no solusaun ba impase tempu ne’ebá Prezidente Repúblika hola responsabilidade hodi husu povu hakotu impase politika ne’e liu husi vota fila-fali ka eleisaun antesipada. Enkuantu, situasaun atual diferente maibe kontinua husi ne’eba, no iha vingansa polítika tuir opiniaun ne’ebé relata husi lider partidu sira, fundamenta katak membru CNRT sira ne’ebé la simu pose husi Prezidente Repúblika sai hanesan kauza ida, no ida ne’e deputadu CNRT iha Parlamentu Nasional la afavor ba proposta Lei OJE 2020, hodi halo impase ne’e sai kroniku liutan.

Fundasaun Mahein (FM) fó hanoin ba ukun na’in sira katak ukun la’os atu selok malu deit, fahe kadeira no husik problema ne’e fila-fali deit ba povu ho eleisaun. Saida maka povu hein husi ukun na’in sira maka Estadu nia prezensa. Nune’e, instrumentu prinsipal Estadu nian ida maka OJE, felizmente besik tinan tolu ona funsiona deit ho Orsamentu Duodesimal. Impaktu husi situasaun ne’e, exemplu, estudante na’in 17 foin dadaun ne’e iha sentru coronavirus Wuhan – Xina hanesan prova ida ba situasaun ne’e no laran luak husi Governu Nova Zelandia evakua sira husi ne’eba. Inklui problema sira seluk hanesan la iha kampu servisu, menus fasilidadú saúde, eskola no produsaun agrikola sira. Buat hirak ne’e hotu presiza iha Governu ida ne’ebé estavel atu garante orsamentu estadu nian la’o normal.

Ikus liu, uluk iha ai-laran problema sira solusiona ho dialogu no lala’ok tradisonal ne’ebé iha, iha era ukun ne’e lalaok tradisonal sai hanesan meius komplementar ida, los ita presiza duni, maibe dalan formal no legal maka aplika Konstitusaun no lei sira. Ho ida ne’e FM rekomenda ba Prezidente Republika funsiona Konsellu Superior Defeza no Seguransa ba asuntu sira ne’ebé relevante, no funsiona Konsellu Estadu ba iha sitausaun atual hodi hakotu impase polítika.

Timor-Leste: Covid-19 no Estadu de-Emerjensia

$
0
0

Foto: www.koco.com – 2020

Loron 26 Marsu 2020

Governu hato’o ona pedidu deklarasaun estadu de-emerjensia ba Prezidente Repúblika kona-bá kombate surtu Coronavirus (Covid-19). Prezidente Repúblika rasik konsulta ona ho Konsellu Estadu no Konsellu Superior Defeza no Seguransa, no sei hein Parlamentu Nasional nia autorizasaun depois dekreta ka deklara estadu de-emerjensia.

Dalaruma ita konfundi kona-bá estadu exesaun (entre estadu de-sítiu ho estadu de-emerjensia) no iha sirkuntansia saida maka bele deklara no nia limite sira? Nomos kazu hanesan Covid-19 bele deklara estadu de-emerjensia ka lae? Se karik bele, oinsa bele jere krize Covid-19 iha âmbitu seguransa nasional?

Atu hetan resposta ba pergunta sira iha leten, asesu iha kraik ne’e:

( PRESS RELEASE HANEHAN IHA NE’E)

( RELATÓRIU KOMPLETU HANEHAN IHA NE’E)

João Almeida
Acting Director
Email: almeidamahein@gmail.com
Telemovel: (+670) 77561184
Website: www.fundasaunmahein.org

Luta Hasoru Covid-19 Tenke Luta Integradu

$
0
0

Foto: Gabinete Primeiru-Ministru Timor-Leste-2020

Relasiona ameasa Covid-19, Prezidente Repúblika deklara tiha ona estadu de-emerjensia iha loron 27 Marsu 2020 tuir Dekretu Prezidente Repúblika N.o 29/2020, de 27 de Março. Governu foti kedas medida ezekusaun deklarasaun estadu de-emerjensia nian ho Diploma Ministérial N.o 3/2020. Iha ezekusaun medida sira ne’e, Govenu hasai mos Diploma Ministérial N.o 14/2020 de 31 de Março hodi estabelese Sala Situasaun husi Sentru Integradu ba Jestaun Krize (SIJK). Sala Situasaun ne’e lidera husi Primeiru-Ministru nu’udar Komandante Operasional Sala Situasaun husi SIJK no nia estrutura tomak tuir Despaixu Primeiru-Ministru N.o 015/PM/III/2020.

Iha ne’e mosu situsaun seluk ne’ebé la la’o tuir kompetênsia sira ne’ebé atribui ba estrutura sira iha Sala Situasaun nian ne’ebé lidera husi Primeiru-Ministru. Iha ne’ebé, mosu deklarasaun ka aktualizasaun informasaun ketak ida relasiona ho kazu Covid-19 husi Ministra Saúde Interina. Polêmika hahu iha ne’e no públiku dúvida kona-bá informasaun lolos maka husi kanal ida ne’ebé, Sala Situasaun husi SIJK ka Ministra Saúde Interina? Ho polêmika ne’ebé sita liu daudauk ne’e, artigu ida ne’e esplika kona-bá orgaun espesializadu ida ne’ebé jere situasaun krize iha estadu de-emerjensia iha kuadru Sistema Integradu Seguransa Nasional (SISN) tuir Lei N.o 2/2020 Lei Seguransa Nasional.

Tuir Lei N.o 2/2020 Lei Seguransa Nasional, seguransa nasional iha karakter nasional, integradu, global no permanente, iha natureza interministerial no halo parte meiu tomak maka Estadu iha hodi hasoru ameasa ka risku oin-oin ba ninia elementu esensial sira. Atu halo komprimentu ba objetivu seguransa nasional, Estadu buka promove dezenvolvimentu no atuasaun integradu liu husi SISN (artigu 3).

Iha prinsipiu sira SISN, atividade husi entidade sira ne’ebé forma SISN sai hanesan plurisektoral, multidisiplinar no interministerial, no iha ne’eba hola parte orgaun no ema kolektiva tomak husi Estadu nian, hodi halo komprimentu ba objetivu permenente sira seguransa nasional no uza rekursu sira ho efisiente. Atu hatan ba ameasa no risku sira ba seguransa nasional sei tau atuasaun integrada ida husi entidade sira forma SISN. Nune’e, fó privilejiu ba komplementaridade no hakle’an kolaborasaun husi entidade sira ne’ebé maka forma SISN, iha aspetu operasional, treinu no lojistika, hodi bele hadia didiak rekursu sira no halo kumprimentu ba misaun sira ho efisiensia (artigu 17 no 18).

Iha âmbitu ne’e, SIJK funsiona nu’udar orgaun espesializadu atu fo asesoria no konsulta ba koordenasaun teknika no operasional kna’ar sira husi entidade sira maka forma SISN. Nune’e kompetensia SIJK maka halo kordenasaun ba kna’ar integradu ema nian, instalasaun sira no meiu seluk, atu hatan ba situasaun todan, risku ka ameasa nomos forma sira halo koordenasaun interministerial, hodi garante seguransa interna no atu hatan ba dezastre natural ka kalamidade públika (artigu 29 no 32).

Iha situasaun estadu de-emerjensia, SIJK hola papel importante hodi jere situasaun krize ne’ebé Nasaun hasoru. Covid-19 hanesan ameasa ne’ebé bele hamosu kalamidade públika no Prezidente Repúblika deklara tiha ona estadu de-emerjensia iha loron 17 Marsu 2020. Nune’e, atu jere situasaun krize hanesan kalamidade públika iha estadu de-emerjensia, SIJK funsiona nu’udar fatin ka sala ba situasaun (haree mos artigu 38).

Tamba ne’e situasaun atual estadu de-emerjensia hasoru kalamidade públika (Covid-19), Sala Situasaun husi SIJK maka fatin lolos tuir Lei hodi jere situasaun ne’e no informasaun hotu-hotu aktualiza husi Sala Situasaun husi SIJK ne’ebé komanda husi Primeiru-Ministru.

Nune’e, Fundasaun Mahein (FM) rekomenda ba Ministériu Saúde kolabora ho Sala Situasaun husi SIJK hodi responde ba ameasa Covid-19 ne’ebé daudaun ne’e halo ema hotu tauk no pâniku. Portantu atu hatan ba ameasa no risku sira hanesan kalamidade públika (Covid-19) presiza tau atuasaun ida integrada husi entidade tomak Estadu nian iha kuadru SISN. Halakon tiha ego-setorial ne’ebé hamosu deit polêmika no pâniku ba komunidade.

Coronavirus – Resposta ba Pergunta Importante sira

$
0
0

Source: httpwww.tatoli.tlen20200410authorities-confirm-first-case-of-covid-19-in-timorese-citizen

Fundasaun Mahein rekoñese katak mosu ona pergunta oi-oin iha rai laran kona-ba coronavirus ka COVID-19, buat importante liu maka ita hotu presiza kalma. Atu ajuda ita nia komunidade seguru, FM fornese resposta ba pergunta importante sira.


Se ha’u hetan coronavirus, ha’u sei mate ka la’e?

Iha posibilidade bo’ot la mate. Maske coronavirus ne’e moras da’et ida sériu tebes, moras ne’e oho ema hamutuk 3% de’it husi total ema hirak ne’ebé kona virus ne’e ( ita boot bele esperiensia moras todan, maske ho posibilidade bo’ot la mate). Moras ne’e perigozu tebes liu-liu ba komunidade vulneravel sira hanesan: idozu sira, sira ne’ebé iha ona tuberkulosis ka TBC, hirak ne’ebé ho malnutrisaun, veteranu sira no hirak ne’ebé sira nia saúde sofre maka’as durante okupasaun Indonézia. Joven saudavel sira iha posibilidade boot sei la mate husi coronavirus, no dadus atuál iha mundu hatudu katak labarik ki’ik sira la hetan liu moras ida ne’e. Maske nune’e ema hotu-hotu bele lori ka transmite coronavirus, entaun ita hotu presiza servisu badinas atu proteje ita nia grupu vulneravel iha komunidade laran.

Coronavirus ne’e moras tipu saida? No oinsá moras ne’e da’et?

Coronavirus maka virus ida ne’ebé bele ataka sistema respiratóriu, signifika katak moras ne’e sei kona ita nia pulmaun. Moras ne’e bele halo ita me’ar no isin manas, maibé ema barak ne’ebé kona moras ne’e la hatudu sintoma, ka hetan sintoma ne’ebé moderadu. Maske nune’e, hirak ne’ebé ho sintoma moderadu bele lori virus ne’e ba hodi hada’et ba hirak ne’ebé vulneravel liu, tan ne’e ita hotu presiza kuidadu.

Coronavirus bele habelar liu husi been/líkidu/cairan ne’ebé produz bainhira ema ida me’ar, bele da’et husi kaben, inus been no been saida de’it maka produz husi ema nia isin. Been hirak ne’e bele da’et ba ema seluk ho distansia metru 1.5 – se ema ruma me’ar iha ita nia oin, ita bele kona virus ne’e, no se ema ida ne’e me’ar iha estrada, ita sei lakona virus ne’e. Agora daudaun, dotor sira seidauk iha serteza katak been ne’ebé kontamina ho virus ne’e bele moris iha ambiente seluk aleinde ema nia isin laran, no seidauk iha serteza katak virus ne’e nia periodu moris to’o 24 oras. To’o oras ne’e seidauk iha prova ba informasaun hirak ne’e. Se virus ne’e bele moris iha ambiente seluk, no nia periodu moris liu 24 oras, ida ne’e signifika katak ita bele hetan no habelar virus ne’e husi kaer de’it sasan ruma ne’ebé kontamina ona ho virus ne’e. Tanba ne’e di’ak liu atu hamoos ambiente ne’ebé ita ho ita nia familia hela ba atu prevene coronavirus habelar liután.

Oinsá ita hotu iha Timor-Leste prevene coronavirus atu labele tama ita nia nasaun?

Governu foti ona medida hodi hapara virus ne’e tama Timor-Leste, medida hirak ne’e maka hanesan hapara ka izola pasajeiru hotu husi rai Xina, Iraun, Italia no Korea du Súl. Maske nune’e moras ida ne’e perigozu tebes no bele da’et ba se de’it no la haree ba nasionalidade ka sidadaun rai ida. No ida ne’e atu dehan katak, moras ne’e bele tama mai Timor-Leste no ita hotu presiza prepara an. Ho informasaun hirak ne’e atu fó hanoin tan katak, iha asaun barak tebes ita hotu bele halo prevene virus ne’e no halo neneik virus ne’e nia moris atu labele espalla iha komunidade laran.

Saida mak ha’u bele halo atu proteze hau nia familia no komunidade husi coronavirus?

Iha aspetu importante rua mak ita bele halo: dahuluk, fó dalan ba governu atu kria karantina no fasilidade ba tratamentu, daruak, limpeza ka hamoos fatin hotu, no kria ambiente ida moos. FM sei deskute kona-bá karantina tuir mai, ba dahuluk mai ita elabora oinsa prevene virus ne’e ba ita nia an no iha ita nia uma.

Buat ne’ebé importante liu maka fase liman ho sabaun. Se ita iha asesu ba bee ho torneira, fase ita nia liman ho sabaun durante 20 detik, no fase beibeik. Se la iha asesu ba bee ho torneira, bele kria torneira liu husi tuu masa aqua halo kuak, hafoin hodi bele taka fali ho lapis. Bainhira fase liman, foti sai lapis no fase liman ho bee ne’ebé suli sai, depois uza fali lapis hodi taka. Se karik ita iha ideia kreativu seluk, favór kontaku FM liu husi email ka pájina Facebook.

Alternativu seluk, ita bele uza hand sanitizer. Organizasaun Mundial Saude (OMS) fornese reseita ida atu kria rasik; bele hato’o ba Xefi Suku hodi ita nia komunidade tomak bele kontribui no prepara no fahe kuantidade boot. Atu prepara kuintidade ida, tau isopropyl alcohol 99.8% (7515 milliliters), hydrogen peroxide 3% (417 milliliters), no glycerol 98% (145 millilitru) iha masa aqua ida ne’ebé iha matan. Doko hodi sai kahur, depois husik durante loron 3 atu asegura katak bakteria ne’ebé iha masa laran bele mate. Keta haluha katak ita la bele hemu ka han produtu ida ne’e: bele uza de’it atu fase liman. Bele lee reseita iha lian Ingles iha nee:
https://www.who.int/gpsc/5may/Guide_to_Local_Production.pdf

Tuir mai, asegura katak ita nia fatin servisu no uma laran moos nafatin. Bele uza Rinso kahur ho bee atu hamoos uma tomak no hamate virus hotu. Maibé, la bele uza Rinso atu hariis! Bainhira hariis, uza sabaun de’it. Se karik ita asegura katak ita nia isin no fatin sai moos, ne’e katak virus Corona sei la iha fatin atu moris, ho nune’e ita bele prevene hada’et Corona.

Ita mos bele hela de’it iha uma laran bainhira moras no fó aihan ho nutrisaun di’ak ba ita nia familia. Bainhira ita no familia saudevel, ne’e hamenus risku no posibilidade atu hetan coronavirus. Liu-liu, han aihan hanesan modo (liu-liu modo kór matak tuan) no ai fuan barak, hamutuk ho mantolun no na’an. Presiza tein tasak na’an no manutolun.

Oinsa maka ha’u bele suporta Governu nia inisiativa hodi estabelese fatin karantina ka sentru tratamentu Corona iha ha’u nia komunidade?

Saida maka Karantina: fatin ne’ebé seguru no metin hodi izola no prevene moras ruma hodi habelar no da’et ba ema seluk.

Kria karantina iha bairu ida, signifika la lori moras ruma ba bairu ne’e, maibé kria fatin izolamentu ba moras atu moras ne’e labele da’et.

Ita hotu hakarak proteje ita nia família, ita nia an rasik, no ita nia komunidade. Ita hotu hatene katak moras ida ne’e bele hata’uk ema barak, no karik ita hanoin katak simu ema moras iha ita nia komunidade maka hanesan ameasa grave ba ita nia komunidade. Maibé, buat ne’ebé fó ameasa grave liu ba ita nia família no komunidade hanesan prevene ka halo demora prosesu maka harii fatin karatina no tratamentu ba pasiente coronavirus nian.

Tamba sá? Bainhira deskonfia kazu Corona (ka bainhira ema tama rai laran husi nasaun seluk), ema ne’ebé afeitadu hamutuk ho sira ne’ebé iha kontaktu ho ema afetadu presiza izola atu hein konfirmasaun husi dotor hodi hatene sira moras Corona ka la’e. Bainhira prosesu izola ka tratamentu demora, ne’e katak moras bele da’et – ho rezultadu katak ema ne’ebé vulneravel liu bele mate. Aspetu pozitivu husi kria karantina katak, bainhira ema afetadu tama karantina, moras Corona la bele da’et ona ba ema seluk iha komunidade. Ho nune’e, asaun ne’ebé halo ita no ita nia familia seguru liu maka enkoraja no suporta Governu bá prosesu harii fatin karantina, seguru liu atu hamoos ita nia uma no fase liman. Simu fatin tratamentu ka karantina iha ita nia komuniadade sei fó benefisu boot ba nasaun no mos sidadaun seluk. Karantina maka moris.

Funsaun husi Karantina mak saida?

Tuir Ministéiru Saúde nia protokolu, bainhira identifika ona ema ruma ne’ebé presiza izola iha karantina iha Timor-Leste, sira hetan izolamentu ho kedas médiku profesionál ne’ebé hetan ona formasaun ho ekipamentu ne’ebé protejidu. Hafoin ne’e, ambulansia ida sei mai atu foti ema ne’ebé iha posibilidade hetan infesaun no lori ba fasilidade karantina, ne’ebé sei simu husi dotor no parte ne’ebé uza ekipamentu protejidu no sira tama kedas fatin karantina.

Pasiente hafoin sai husi sentru saúde, nia tama kedas ba ambulansia hafoin ambulansia lori tama karantina. No pasiente sei lasai arbiru ba liur, ka tama komunidade nia le’et. Bainhira iha fasilidade karantina iha komunidade nia laran, la’ós de’it fornese seguransa, maibé meius ida ne’e seguru liu kompara ho demora suspeitu coronavirus la tama ba karantina.

Tansa ita la karantina ema iha Illa Jaco de’it?

FM kumprende katak iha ema balun hakarak pasiente coronavirus tau iha fatin izoladu hanesan illa Jaco, maibé presiza mos hatene katak, Jaco ne’e nia distansia dook tebes, no lojistkamente labele kria karantina iha ne’ebá. Se ambulansia lori pasiente no derepente roda kuak ka kareta att, ida ne’e hakleur prosesu, no bele halo coronavirus habelar ba ema seluk. Oinsá ita sira nia sentimentu se ita nia familia rasik, moras todan no mate tanba fatin izolamentu do’ok tebes husi sentru saúde?

Profesional médiku no ekipamentu médiku hanesan ambulansia nia númeru mos seidauk natoon atu fasilita situasaun lor-loron. Lakon loron rua kedas atu halo viajem husi Dili no Jaco ba kada pasiente signifika katak fasilidade sei la natoon atu tau matan ba kazu emerjensia foun sira no kazu foun ne’ebé mosu, no ida ne’e se halo coronavirus habelar no ema barak sei mate. Tanba ne’e, importante tebes katak iha inisiu kria sentru karantina ne’ebé besik Dili, ospital no aeroportu.

Nota badak husi Fundasaun Mahein

Agora daudaun iha Timor-Leste iha ona kazu pozitivu neen. Ita hatene katak sei iha suspeitu ema hetan ka lori ona coronavirus iha Timor-Leste nia laran. No enkoraja nafatin nasaun atu prepara no prevene liuhusi servisu badinas. Oras ruma ita gasta agora sei lori impaktu negativu boot, maske nune’e impaktu husi foti desizaun tarde, sei sente liu husi sira ne’ebé maka iha situasaun vulneravel.

Importante liu maka ita hotu presiza fase liman no hamoos uma laran bebeik. No importante tebes ita proteje ita nia komunidade hotu la’os ita nia an de’it. Se ita sente moras, favór hela iha uma de’it. Fo neon ho laran ba sira ne’ebé moras, no fó suporta ba malu. No importante atu mantein situasaun kalma no labele provoka situasaun violentu. Labele halo desizaun bazeia ba tauk. Se ita servisu nu’udar profesional saúde, hanesan dotor ka infermeira favor labele husik imi nia servisu bainhira virus ne’e tama. Se ita servisu iha governu no okupasaun ne’e importante atu nasaun ne’e la’o, favor planu didiak, bainhira coronavirus tama. Ho asaun hotu ne’ebé ita foti, hanoin mos katak ita bele mos tau ita nia katuas no ferik idozu sira iha situasaun laseguru. Importante atu hatene katak asaun ruma ita halo presiza tetu didiak, no labele lori konsekuensia ladiak ba komunidade, liu-liu sira ne’ebé vulneravel.

Ita luta tiha ona ba nasaun ida ne’e no povu ida ne’e. Ita sakrifika ona ba ita nia emar. Ita labele tauk atu sakrifika tan.

Hanoin: karantina maka moris.

FM nakloke ba pergunta ruma. Bele husu ami liu husi ami nia pájina facebook ka kontaktu e-mail: Director João Almeida at almeidamahein@gmail.com.


PNTL nia Vizibilidade Durante Estadu de-Emerjensia

$
0
0

Foto PNTL_2020

Aniversariu Polísia Nasional Timor-Leste (PNTL) ba dala rua-nulu iha 27 Marsu 2020 komemora ho dezafiu ne’ebé Nasaun hasoru. PNTL hanesan elementu esensial ida hamutuk ho pesoál saúde sira iha liña dahuluk hodi asegura ezekusaun medida sira estadu de-emerjensia husi Governu hasoru surtu Covid-19 iha kapital Dili, munisípiu sira, RAEOA no fronteira.

Fundasaun Mahein (FM) louva ofisiais, sarjentu no ajente sira nia servisu maka’as ida ne’e, hodi asegura desizaun sira husi Estadu no konkretiza misaun PNTL nian hodi servi no protege sidadaun sira, no Estadu nia interese tomak. PNTL ativu tebes sosializa regra sira estadu de-emerjensia no enkoraja sidadaun sira hala’o tuir medida sira ne’ebé rekomenda husi Ministériu Saúde no Organizasaun Mundial ba Saúde (OMS/WHO) kona-bá prevensaun ba Covid-19. Nune’e mos resposta sira iha âmbitu atuasaun polisial nian.

Prestasaun sira nune’e, ita hotu tenke apresia no PNTL merese simu apresiasaun ne’e. Mesmu PNTL simu kritika barak husi públiku, maibe ita mos tenke rekuiñese esforsu sira husi PNTL no difikuldade sira ne’ebé PNTL hasoru. Ita mos labele jeneraliza katak atuasaun balu husi membru PNTL sira durante luta hasoru surtu Covid-19 iha estadu de-emerjensia reprezenta institusaun PNTL. Maibe hanesan mos lisaun ba Komandu PNTL presiza kurize naksalak sira ne’e no hatuur hikas tuir Lei no regra sira nia lalaok. FM apresia tebes Komandante-Jeral PNTL Komisariu Polísia Faustino da Costa nia lideransa, simu kritika sira husi públiku no la aseita atuasaun balu ne’ebé komete husi nia membru sira.

Ikus liu, FM enkoraja PNTL kontinua servisu hodi responde ba sidadaun sira nian preokupasaun ho profesionalismu no motivu nafatin komunidade nia partisipasaun luta hasoru surtu Covid-19. FM rekomenda mos ba Governu liu husi Ministériu Interior fornese rekursu esensial sira no apoiu nesesariu sira seluk ba PNTL, hodi luta hamutuk ho pesoál saúde sira no komunidade, iha krize ne’ebé daudaun ne’e ita hotu hasoru no preokupa.

Observasaun Durante Ezekusaun Estadu de-Emerjensia Luta Hasoru Covid-19 iha Âmbitu Seguransa Nasional

$
0
0
Foto: Komunikadu Imprensa

Fundasaun Mahein (FM), 15 Maiu 2020

Komunikadu Imprensa

Tuir artigu 25 Konstitusaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste, estadu de-sítiu ka estadu de-emerjensia bele deklara “bainhira iha forsa estranjeira nia agresaun efetivu ka iminente, perturbasaun maka’as ka ameasa atu iha perturbasaun maka’as ba orden konstitusional demokrátika ka kalamidade públika”. Kazu atual, estadu de-emerjensia, deklara bainhira iha situasaun ne’ebé ladun grave (menus gravidade), liu-liu bainhira iha ka fó ameasa sei akontese kazu sira alterasaun grave ba orden públika ka kazu sira kalamidade públika. Coronavirus (Covid-19), nu’udar krize saúde públika no hamosu ameasa kalamidade públika. Iha situasaun ne’e, Timor-Leste deklara ona estadu de-emerjensia dahuluk hahu iha loron 28 Marsu no termina iha loron 26 Abril 2020 no halo ona renovasaun iha loron 28 Abril no sei ramata iha loron 26 Maiu 2020. Hanesan Governu hatete “deklarasaun estadu de-emerjensia hanesan meiu legal ne’ebé nesesariu atu asegura Governu interven lalais hodi prevene surtu Coronavirus foun mosu tan iha Timor-Leste, no karik surtu ne’e akontese duni, foti medida hirak ne’ebé presiza no adekuadu hodi kombate virus ne’e atu labele daet habelar”.

Iha âmbitu ezekusaun estadu de-emerjensia luta hasoru Covid-19, papel importante ida mos husi forsa seguransa sira nia servisu ka bain-bain bolu naran setor seguransa nian involvimentu iha krize saúde públika. Fundasaun Mahein (FM) nota mos lisaun sira husi krize ida ne’e no durante estadu de-emerjensia iha kontestu seguransa nasional.

Militar no forsa seguransa sira

FM louva ofisiais, sarjentu no ajente sira PNTL nia servisu maka’as. Liu-liu PNTL nian aproximasaun polisiamentu komunitariu ne’ebé vizibel tebes hanesan sosializa regra sira estadu de-emerjensia no enkoraja sidadaun sira hala’o tuir medida sira prevensaun ba Covid-19, patrullamentu iha fronteira terestre, munisipiu sira, dalan protokollu, iha bairu sira, iha fatin kuarentena, fatin izolamentu, ospital nasional no munisipiu sira, akompañia komunidade afetadu sira ne’ebé transporta husi fatin ida ba fatin seluk. Nune’e mos resposta sira iha âmbitu atuasaun polisial nian. Tatika polisiamentu komunitariu ne’ebé PNTL aplika susesu tebes no dada ema tomak nia apoiu maske iha mos kritika balun hasoru pesoal PNTL. Nune’e mos ba F-FDTL nia apoiu iha âmbitu seguransa interna nian no reforsa kontrolu sira iha fronteira terestre, hamutuk ho PNTL, forsa seguransa sira seluk, profesionais saúde sira no ajente sira seluk luta hasoru surtu Covid-19. Inklui kooperasaun servisu iha fronteira ho forsa seguransa Indonézia nian. Ida ne’e hatudu katak luta hasoru ameasa no risku sira luta ida integradu tuir Sistema Integradu Seguransa Nasional (SISN) ne’ebé hatuur iha Lei Seguransa Nasional 2010.

Maske nune’e, mosu mos deklarasaun balu husi ulun boot sira seguransa nian katak “sei tiru ema ne’ebé tama ilegal iha teriotoriu nasional bainhira la kumpri medida sira ezekusaun estadu de-emerjensia nian”. Keta haluha medida sira husi Dekretu Governu N.o 8/2020 loron 30 Abril Ezekusaun ba Estadu de-Emerjensia violasaun ba regra sira hanesan responsabilidade kriminal no bainhira ajente seguransa sira identifika ida ne’e halo deit partisipasaun ba Ministériu Públiku. Nune’e mos estadu de-emerjensia, direitu, liberdade no garantia sira suspende parsial deit no la afeta ba direitu ba moris, integridade fizika, tortura, tratamentu kruel no desumanu. Uza forsa no kilat tuir tenke hala’o tuir Dekretu Lei N.o 43/2011 loron 21 Setembru kona-bá Rejime Jurídiku Uzu Forsa nian.

Lisaun sira husi krize saúde públiku Covid-19 no estadu de-emerjensia

  1. Fortalesementu institusional

Sentru Integradu Jestaun ba Krize (SIJK) seidauk definidu iha Lei espesifiku ida hodi regula kona-bá ninia lalaok. Exemplu ida, bainhira deklara estadu de-emerjensia, mosu dezentedementu balu entre responsavel Ministériu Saúde nian ho SIJK. Dalaruma ita hanoin SIJK buat foun ida, los duni katak SIJK ita foin kuiñese bainhira ita deklara tiha estadu de-emerjensia luta hasoru Covid-19. Maibe SIJK definidu ona iha Lei Seguransa Nasional 2010 iha tinan sanulu liu ba no husi Lei ne’e ejiji SIJK tenke regula ho Lei espesifiku ida.

FM apresiza esforsu Governu nian ne’ebé lalais tebes finaliza dekretu lei ida kona-bá regulamentu ba SIJK durante estadu de-emerjensia, maske la ho konsulta ida kle’an. Portantu SIJK la funsiona deit iha tempu estadu de-emerjensia maibe funsiona mos iha situasaun sira normal.

2. Seguransa umanu

Menus ba ekipamentu no fasilidade saúde, rekursu umanu, menus ba produsaun agrikola, hamlaha no nesesidade esensial sira durante estadu de-emerjensia. Nune’e mos impase polítika ne’ebé la’o besik ona tinan tolu fó konsekunsia boot ba vida sosial no ekonomiku. Iha tempu hanesan Timor-Leste la iha mos Orsamentu Jeral Estadu no ita nia ekonomia ne’ebé depende deit ba osan husi mina rai nian no iha krize ida ne’e Timor-Leste sofre liu tanba mina rai nia folin tun maka’as los iha merkadu mundial.

Nune’e lisaun importante ba Timor-Leste maka tenke investe ba setor produtivu sira hanesan setor saúde, edukasaun, agrikultura nomos setor sira seluk ne’ebé fó osan ba ita ho sustentavel. Maibe presiza mos estabilidade polítika hodi garante investimentu sira ne’e.

3. Polítika seguransa nasional

Mundu ohin loron, ameasa no risku sira kompleksu tebes, la’os deit ameasa konvensional sira maibe ameasa la’os konvensional mos. Iha ne’e ita presiza haree ho luan no kle’an, no tau atuasaun mos husi komponente oin-oin ne’ebé hola parte iha sistema seguransa nasional nian. To’o ohin loron ita seidauk iha Polítika Seguransa Nasional hodi trata asuntu sira ne’ebé temi liu daudauk ne’e. Iha âmbitu ameasa no risku sira ba estabilidade nasional, ita la hatene ameasa no risku ba Timor-Leste ne’e saida no oinsa ninia atuasaun husi komponente sira militar no la’os militar.

Tamba ne’e, presiza Polítika Seguransa Nasional hanesan médiku ida hodi fó diagnosa lolos ameasa no risku sira ba Timor-Leste. Nune’e ninia atuasaun sira forma tuir atuasaun sira ne’ebé hatuur ona iha Lei Seguransa Nasional 2010 iha kuadru SISN katak atuasaun integradu no respeitu ba idak-idak nia autonomia, komplementaridade no uza rekursu ho efisiente.

Rekomendasaun

  1. Iha âmbitu atuasaun sira husi militar no forsa seguransa sira durante estadu de-emerjensia, FM enkoraja nafatin membru F-FDTL, PNTL no forsa seguransa sira seluk atua tuir regra no prosedementu sira no ho profesional no respeitu ba direitus umanus.
  2. Lisaun sira husi krize saúde públika Covid-19 no husi estadu de-emerjensia fó hatene mai ita katak ita tenke investe ba setor produtivu sira, no tenke iha estabilidade polítika mos. Nune’e atu hatan ba dezafiu global ne’ebé nasaun hotu-hotu hasoru, liu-liu Timor-Leste hasoru ameasa no risku sira tenke ho Polítika Seguransa Nasional ida.

Atu hetan informasaun kle’an liu kona-bá asuntu ne’e bele kontaktu:

João Almeida

Acting Director

Email: almeidamahein@gmail.com

Telemovel: (+670) 7756 1184 / 77103346

Website: www.fundasaunmahein.org

Mandatu ba Kargu sira A’as Liu iha Ierarkia Forsa Armada nian

$
0
0
Foto: Komunikadu Imprensa

Fundasaun Mahein (FM), 22 Maiu 2020

Komunikadu Imprensa

Iha loron 13 Maiu 2020 Konsellu Ministru aprova komandante atual FALINTIL-Força de Defesa Timor-Leste (F-FDTL) kontinua kaer kargu to’o 2024. Liu-liu revizaun ba Lei N.o 3/2010 21 Abril Lei Defeza Nasional. Revizaun ne’e ninia objetivu atu promove armonizasaun ne’ebé diak liu entre Lei Defeza Nasional no definisaun Polítika Defeza Nasionál no ba formulasaun asaun estratéjiku-militár Estadu nian, liuliu Konseitu Estratéjiku Defeza Nasionál, Konseitu Estratéjiku Militár, Sistema Forsa Nasional nian sira, Misaun Forsas Armadas ninian no Dispozitivu F-FDTL nian.

Iha âmbitu nomeasaun no exonerasaun ba Chefe Estado Maior General das Força Armada (CEMGFA) no Vice-CEMGFA, iha revizaun ne’e, Primeiru-Ministru maka iha kompetênsia atu propoin ba Konsellu Ministrus, hamutuk ho membru Governu nian ne’ebé iha kompeténsia iha matéria Defeza.

Materia sira ne’ebé liu daudauk ne’e, to’o agora seidauk publika iha dokumentu ofisial ruma. Iha tempu hanesan mandatu ba kargu CEMGFA no Vice-CEMGFA ramata ona iha fulan Outobru 2019 no seidauk halo nomeasaun foun. Hodi hein prosesu ne’e, Fundasaun Mahein husu Governu hahu ona prosesu nomeasaun ka exonerasaun tuir Estatutu Militar F-FDTL nia dispozisaun. Portantu ita labele husik kargu sira iha ierarkia F-FDTL nian kontinua iha interinidade nia laran.

Kompetênsia nomeasaun

Kargu sira ierarkia F-FDTL nian liu-liu CEMGFA no Vice-CEMGFA nomea no exonera husi Prezidente Repúblika tuir Governu nia proposta ne’ebé hatuur iha alinea m) artigu 86 Konstitusaun Repúblika, artigu 14, no 1, alinea e) Lei N.o 3/2010 de 21 de Abril Lei Defeza Nasional no n.o 1 no 2 artigu 74 Decreto-Lei N.o 28/2016 de 13 de Julho Primeira Alteração ao Decreto-Lei N.o 7/2014, de 12 de Março (Estatuto dos Militares das F-FDTL).

Prosesu nomeasaun

Tuir Decreto do Governo N.º 6/2016, de 11 de Maio Regimento do Conselho Superior de Defesa Militar, prosesu nomeasaun hahu husi membru Governu ne’ebé kompetênsia iha área Defeza ka Ministru Defeza, halo audisaun no konsulta uluk ho Konsellu Superior Defeza Militar ne’ebé kompostu husi CEMGFA nomos Vice-CEMGFA, Komandante Komponente sira, no prezide husi Ministru Defeza. Hafoin hetan ona aprovasaun iha Konsellu Superior Defeza Militar maka Ministru Defeza sei hato’o ba Konsellu Ministru atu hetan aprovasaun. Prosesu ikus liu sei hato’o proposta aprovasaun husi Konsellu Ministru ba Prezidente Repúblika nomeia ka exonera hafoin rona tiha Konsellu Superior Defeza no Seguransa no dekreta tuir Dekretu Prezidente Repúblika nian no públika iha Jornal da Repúblika.

Durasaun no renovasaun

Tuir norma sira iha Estatutu Militar F-FDTL nian exersisiu kargu sira CEMGFA no Vice-CEMGFA iha durasaun maxima tinan haat, no bele renova ba dala ida deit, tuir n.o 3 artigu 74 Decreto-Lei N.o 28/2016 de 13 de Julho Primeira Alteração ao Decreto-Lei N.o 7/2014, de 12 de Março (Estatuto dos Militares das F-FDTL).

Iha kazu sira ne’ebé pasa ona ba idade reforma no kontinua kaer funsaun sira iha F-FDTL. Iha ne’ebé regula tuir n.º 1 artigu 195 Decreto-Lei N.º 28/2016 de 13 de Julho Primeira  Alteração ao Decreto-Lei N.º 7/2014, de 12 de Março (Estatuto dos Militares das F-FDTL) hateten katak militar sira ne’ebé passa ba situasauan reforma bainhira atinji ona idade tinan 60. Nune’e bainhira iha situasaun reforma kontinua exerse funsaun tenke hala’o tuir dispozisaun alinea d) no e) n.º 2 artigu 195 Decreto-Lei N.º 28/2016 de 13 de Julho Primeira Alteração ao Decreto-Lei N.º 7/2014, de 12 de Março (Estatuto dos Militares das F-FDTL). Katak kontinuidade funsaun ho periodu maximu tinan ida, renovalvel. Iha kazu CEMGFA no Vice-CEMGFA hafoin hetan aprovasaun husi Prezidente Repúblika no dekreta tuir Dekretu Prezidente Repúblika nian.

Kazu atual CEMGFA no Vice-CEMGFA

Major General Lere Anan Timur nomea ba kargu CEMGFA iha tinan 2011 ho nia durasaun tinan haat no ramata iha tinan 2015. Nune’e iha periodu 2015 to’o 2018 rekondus dala-tolu tui-tuir malu (alinea d no e n.o 2 artigu 195 Estatutu Militar F-FDTL nia dispozisaun) husi tinan 2015-2016 no 2016-2017 la’o ho polêmika no 2017-2018 deit maka la’o ho susesu. Polêmika 2015-2017 repete fila-fali iha periodu 2018-2019 iha ne’ebé Major General Lere Anan Timur nia kargu nu’udar CEMGFA ramata iha loron 6 Outobru 2018 no kontinua la halo nomeasaun ka rekondusaun ba kargu ne’e. To’o loron 14 Juñu 2019 Prezidente Repúblika nomea fila-fali Major General Lere Anan Timur ba kargu CEMGFA ho Dekretu Prezidente Repúblika N.o 24/2019 loron 14 Juñu.

Maske nune’e, Dekretu Prezidente Repúblika N.o 24/2019 loron 14 Juñu hodi nomea Major General Lere Anan Timur ba kargu CEMGFA hamosu inserteza ba durasaun mandatu ne’e rasik. Portantu dekretu ne’e nia efeitu hahu husi loron 6 Outobru 2018 maibe la determina klaru to’o bainhira maka Major General Lere Anan Timur nia mandatu ramata nu’udar CEMGFA no hatete deit “duração não superior ao limite legalmente definido”.

Dispozisaun husi alinea d) no e) n.o 2 artigu 195 Estatutu Militar F-FDTL aplika ona desde tinan 2015 to’o 2018 no Dekretu Prezidente Repúblika N.o 65/2017  loron 4 Outobru hala’o tuir alinea d) no e) n.o 2 artigu 195 nia haruka no dekreta husi atual Prezidente Repúblika rasik. Maibe Dekretu Prezidente Repúblika N.o 24/2019 loron 14 Juñu kona-bá durasaun kargu kontraria ho dekretu sira anterior no materia ne’e mos la regula iha Lei ruma.

Iha análiza seluk ba Dekretu Prezidente Repúblika N.o 24/2019 loron 14 Juñu kona-bá durasaun kargu ““duração não superior ao limite legalmente definido” nafatin hala’o tuir alinea d) no e) n.o 2 artigu 195 Estatutu Militar F-FDTL nia dispozisaun. Ne’e mos mandatu Major General Lere Anan Timur nu’udar CEMGFA ramata ona iha loron 6 Outobru 2019 no tenke hahu ona prosesu foun kona-bá nomeasaun ka exonerasaun.

Nune’e mos Vice-CEMG Brigadeiru General Falur Rate Laek nia mandatu ramata ona iha loron 1 Outobru 2019. Iha ne’ebé tuir Dekretu Prezidente Repúblika N.o 39/2018 loron 21 Setembru Brigadeiru General Falur Rate Laek nomea ba kargu Vice-CEMGFA ba periodu tinan ida ho nia efeitu hahu husi loron 1 Outobru 2018 tuir alinea d) no e) n.o 2 artigu 195 Estatutu Militar F-FDTL) nia haruka.

Lolos Governu hanesan parte ida husi prosesu nomeasaun halo ona proposta ba Prezidente Repúblika hodi nomea ka exonera tuir artigu 86 Konstitusaun RDTL, alinea e) artigu 14 Lei Defeza Nasional, artigu 70 no  n.o 1 no 2 artigu 74 Estatutu Militar F-FDTL nomos Decreto do Governo n.° 6/2016, de 11 de Maio Regimento do Conselho Superior de Defesa Militar nia haruka. Maibe kontinua la hola inisiativa hodi hahu prosesu ne’e no husik kargu CEMGFA no Vice-CEMGFA kontinua iha situasaun inserteza no interinidade.

Rekomendasaun

Rekomenda ba Governu partikularmente Ministru Defeza hahu ona prosesu nomeasaun ka exonerasaun (sob proposta) ba kargu CEMGFA no Vice-CEMGFA tuir Decreto do Governo n.° 6/2016, de 11 de Maio Regimento do Conselho Superior de Defesa Militar no n.o 1 no 2 artigu 74 Estatutu Militar F-FDTL nian. Iha ne’ebé  kargu CEMGFA no Vice-CEMGFA desde loron 6 Outobru 2019 to’o agora kontinua iha situasaun interinidade.  Nune’e, iha prosesu ne’e mos nafatin hala’o tuir n.o 3 artigu 74 ka alinea d) no e) n.o 2 artigu 195 Estatutu Militar F-FDTL nia dispozisaun.

Atu hetan informasaun kle’an liu kona-bá asuntu ne’e bele kontaktu:

João Almeida

Acting Director

Email: almeidamahein@gmail.com

Telemovel: (+670) 7756 1184 / 77103346

Website: www.fundasaunmahein.org

Saida maka ita tenke kestiona kona-bá projetu dekretu-lei difamasaun no injúrias?

$
0
0

Source: httpshumanrights.gov.auour-workrights-and-freedomsprojectsright-freedom-information-opinion-and-expression

VIII Governu Konstitusional ne’ebé lidera husi Primeiru-Ministru Taur Matan Ruak liu husi Ministériu Justisa aprezenta ona projetu dekretu-lei ida hodi kriminaliza difamasaun no injurias (insulta). Razaun fundamental ida ne’ebé VIII Governu Konstitusional defende no hatuur iha pereamblu projetu dekretu-lei sexta alterasaun ba Kódigu Penal ne’ebé aprova husi Dekretu-Lei N.o 19/2009, de 8 de Abril maka “ho popularidade ema uza média sosiál aumenta, entaun nesesáriu atu proteje ema nia reputasaun, liu-liu ema ho kargu públiku sira”.

Fundasaun Mahein (FM) apresia tebes esforsu VIII Governu Konstitusional nian hodi elabora no diskute lalais projetu dekretu-lei ne’e maske iha situasaun krize saúde públika (Covid-19). Maibe FM mos preokupa bainhira projetu dekretu-lei ne’e pasa, liu-liu iha artgiu 187 A to’o C.

Artigu 187 – A (difamasaun no injúrias/insulta) – kriminaliza ema ne’ebé iha públiku no la ho prezensa vitima nian ka iha vitima nia oin, ko’alia ka liu husi meiu komunikasaun seluk, dun matak ema seluk halo buat ruma ka insulta ema nia dignidade, ka habelar/fahe tutan akuzasaun ka opiniaun ne’e ba ema seluk, sei hetan kastigu ho prizaun to’o tinan 1 ka multa. Prosesu penal depende ba keixa.

Artigu 187 – B (agravasaun/hatodan) – ajente/autor sei hetan kadeia to’o tinan 2 ka multa se karik pratika faktu sira ne’ebé deskreve iha artigu 187-A:

a. Liu husi meius ka iha sirkuntansia/situasaun (ezemplu, liu husi seminar, workshop, enkontru sira, manifestasaun) ne’ebé fasilita habelar/fahe informasaun hanesan media komunikasaun sosial (jornal, radio no televizaun) ka rede sosial sira.

b. Kontra/hasoru ema ne’ebé uluk ka daudaun ne’e hala’o kanar iha funsaun publiku sira, relijiosa sira no polítika sira.

(Artigu ne’e aplika mos ba eis-xefe aldeia ka xefe suku, eis kargu xefia ruma, eis-funsionariu, eis deputadu, eis-membru governu, eis-Prezidente Republika, eis-Primeiru-Ministru, eis-Prizidente Parlamentu Nasional ka kualker kna’ar sira iha funsaun públika nian).

Karik sirkuntasia rua ne’e akontese, komulativamente ninia kastigu to’o tinan 3 ka selu multa.

Artigu 187 – C (ofensa/hafoer ba prestíjiu pesoa koletiva ka equiparada) – pratika husi faktu sira ne’ebé deskreve iha Artigu 187-A iha tendensia atu estraga kredibilidade no konfiansa ka prestíjiu husi institusaun públiku,  privadu ka entidade ruma, sei hetan kastigu tinan 1 ka multa. Artigu 187-B mos aplika iha artigu ne’e. Prosedimentu penal depende ba keixa.

Bainhira projetu dekretu-lei ida ne’e pasa, ninia konsekuensia sei:

  1. Hamate liberdade espresaun ka hato’o opiniaun ruma husi sidadaun sira. Sei kriminaliza ema ne’ebé fó sai ka espalla faktu ka opiniaun ruma ba públiku, liu husi meius komunikasaun sosial ka rede sosial ka iha enkonru ruma, seminariu, workshop no manifestasaun (refere ba artigu 187 A no B). Ida ne’e kontra kedas Artigu 41 no 42 Konstitusaun RDTL.
  2. Kriminaliza meius komunikasaun sosial (media) no jornalista sira bainhira divulga faktu ka opiniaun ruma (refere ba artigu 187 – B). Ida ne’e la nesesariu tamba regula tiha ona iha Lei N.0 5/2014, 19 Novembru Lei Komunikasaun Sosial.
  3. Kriminaliza konsumidor sira ne’ebé la satisfas ho produtu husi empreza/kompañia ruma nian. Maske ne’e direitu ida husi konsumidor sira (direitu konsumidor) maibe lei ne’e mai kriminaliza tiha direitu konsumidor nian (refere ba artigu 187-C). Ida ne’e kontra kedas Artigu 53 Konstitusaun RDTL no Lei N.o 8/2016, 8 Jullu, Lei Hodi Fó Protesaun ba Konsumidor.

Timor-Lesta daudaun ne’e seidauk iha Lei Anti Korrupsaun no esbosu lei refere iha ona meja Parlamentu Nasional. Deputadu sira foin daudauk ne’e hatete ona katak iha tinan ida ne’e sei tau prioridade ba Lei Anti Korrupsaun. Nune’e ho prezensa projetu dekretu-lei difamasaun no injúrias (insulta), karik pasa, sei difikulta mos ba implementasaun Lei Anti Korrupsaun. Tamba kombate korrupsaun presiza partisipasaun sidadaun sira nian no meius komunikasaun sosial sira. Liu-liu fó sai faktu sira kona-ba korrupsaun ba autoridade relevante sira hanesan Komisaun Anti Korrupsaun (KAK) ka  Ministériu Públiku.

Rekomendasaun

Atu regulariza aktu sira ne’ebe utiliza rede sosial hodi halo insulta no difama ema, no protege ema nia reputasaun, Lei Difamasaun no Injúrias la nesesariu. Maibe urjente liu maka Lei Sibernetika hodi regula no kriminaliza aktu ne’ebé utiliza meiu sira hanesan Internet ka rede sosial hodi halo krime, ne’ebé daudaun ne’e hanesan ameasa ba Timor-Leste.

Revizaun Lei Orgânika PNTL Copy husi Portugal Paste iha Timor-Leste

$
0
0

Fundasaun Mahein (FM), 3 Jullu 2020

Komunikadu Imprensa

Polísia Nasional Timor-Leste (PNTL) nia Lei Orgânika dahuluk aprova iha tinan 2004 no liu tiha Krize 2006 iha tinan 2009 halo revizaun dahuluk ba Lei ne’e. Revizaun ne’ebé halo iha tinan 2009, PNTL adopta estratéjia no filozofia polisiamentu iha karakteristika Polísia Komunitária. Modelu polisiamentu ida ne’e halo servisu PNTL nian sai vizivel liu tan no harii hikas konfiansa komunidade nian ba PNTL.

Planu Estratéjiku PNTL 2014-2018 asaun ida maka revizaun no elaborasaun ba lejislasaun prinsipal sira, inklui Dekretu Lei n.o 9/2009 de 18 de Fevereiro, Lei Orgânika PNTL nian. Maske nune’e, to’o tinan 2020 esbosu revizaun ba Orgânika PNTL nian foin konklui no daudaun ne’e iha ona faze diskusaun iha Komandu Jeral PNTL no Ministériu Interior.

Preimeiru, Fundasaun Mahein (FM) apresia esforsu Ministériu Interior ho Komandu Jeral PNTL nian hodi halo revizaun ba Lei Orgânika PNTL nian nu’udar parte integrante ida iha reforma setor seguransa nian. Maske revizaun ne’e la’o neneik maibe esforsu ne’e responde ba Planu Estratéjiku PNTL nian ne’ebé expire ona iha tinan 2018 no liu ona tinan rua seidauk iha Planu Estratéjiku foun ba PNTL.

Segundu, esbosu ka Projetu Dekretu-Lei Orgânika PNTL ne’ebé mahar tebes hamutuk pajina 61 no nia dispozisaun sira hamutuk artigu 91 maibe dokumentu mahar ida ne’e Copy-Paste deit husi lei orgânika polísia-paramilitar Portugal nian. Liu-liu kopia husi Lei n.o 2/2007 de 6 de Novembro, Orgânica da Guarda Nacional Republicana nian. FM apresia mos servisu Asesor sira husi Guarda Nacional Republicana (GNR) Portugal nian hodi tulun PNTL sai polísia ida profesional. Maibe Projetu Dekretu-Lei Orgânika PNTL ne’ebé elabora husi Asesor sira kopia lolos husi Lei Orgânika GNR nian no la refleta ho natureza polisiamentu PNTL nian. Portantu, GNR hanesan forsa seguransa ida ne’ebé nia natureza militar no PNTL hanesan forsa seguransa ida ne’ebé nia natureza sivil no nia estratéjia no filozofia polisiamentu, iha karakteristika polísia komunitária.

Terseiru, tamba Copy-Paste deit husi Orgânika GNR nian entau Estutura Komandu PNTL nian iha Projetu Dekretu-Lei ne’e hanesan mos akontese iha Komandu GNR nian ne’ebé ho natureza militar. Nune’e, estratéjia no filozofia polisiamentu PNTL nian ne’ebé hatuur iha Projetu Dekretu-Lei ne’e “polísia komunitária” sei sai hanesan slogan deit.

Kuartu, Projetu Dekretu-Lei ne’e hamosu unidade sira ne’ebé la nesesariu no habokur deit estrutura Komandu PNTL nian. Exemplu, unidade foun ne’ebé sei harii maka Unidade Manutensaun Ordem Públika no Unidade Polísia Fiskal no Aduaneira. Maibe PNTL mukit ba rekursu no unidade sira ne’e dupla deit servisu sira iha institusaun seluk nian.

Kintu, Projetu Dekretu-Lei ne’e mai hakloot liu tan kompetênsia sira servisu no departamentu sira PNTL nian. Ezemplu Servisu Investigasaun Kriminal muda ba departamentu no altera tiha kompetensia balu. Alterasaun kompetênsia sira iha investigasaun kriminal nian hodi hamosu fali Unidade Polísia Fiskal no Aduaneira nomos Departamentu Protesaun Natureza. Maske servisu sira unidade no departamentu ne’e nian durante ne’e hala’o husi Unidade Investigasaun Kriminal iha âmbitu investigasaun kriminal.

Sestu, iha Projetu Dekretu-Lei ne’e fó kompetênsia ba Departametu Polisiamentu Komunitária hadau tiha kompetênsia sira ne’ebé durante ne’e hala’o husi Ofisial Polísia Suku (OPS) liu-liu iha servisu sira negosiasaun, mediasaun no prevensaun konflitu ka krime. Lolos Departamentu Polisiamentu Komunitária haree liu ba area estratéjiku sira hodi tulun Komandu PNTL iha âmbitu supervizaun no ezekusaun modelu polisiamentu komunitaria ne’ebé PNTL adopta. Portantu polisiamentu komunitaria la’os unidade ka departamentu ida nian maibe membru PNTL tomak hala’o polisiamentu komunitária. Hanesan hatuur ona iha Projetu Dekretu-Lei ne’e katak polisia komunitária hanesan estratéjia no filozofia polisiamentu PNTL nian.

Tamba Projetu Dekretu-Lei ne’e Copy-Paste deit no karik pasa ka hetan aprovasaun, PNTL sei lakon ninia natureza lolos hanesan “polísia komunitária” no subtitui hanesan “polísia paramilitar ida” nu’udar modelu ne’ebé GNR adopta. Nune’e mos PNTL nia situasaun, liu-liu unidade no departamentu foun sira sei hahu fila-fali husi zero, hanesan infra-estrutura, fasilidade, ekipamentu, formasaun no pesoal sira.

Rekomendasaun

FM rekomenda ba Ministériu Interior no Komandu Jeral PNTL haree fila-fali Projetu Dekretu-Lei ne’e no dezenvolve tuir natureza polisiamentu PNTL nian “polísia komunitária” ne’ebé durante ne’e halo no PNTL nia servisu sai vizivel no hetan konfiansa maka’as husi komunidade. Nune’e mos iha nivel global tuir Global Police Index 2019 PNTL nia rank 67 husi nasaun sira iha mundu no númeru datolu iha rejiaun Sudesta Aziatiku.

Atu hetan informasaun kle’an liu kona-bá asuntu ne’e bele kontaktu:

João Almeida

Acting Director

Email: almeidamahein@gmail.com

Telemovel: (+670) 7756 1184 / 77103346

Website: www.fundasaunmahein.org

Viewing all 494 articles
Browse latest View live